راهکارهای اقتصاددانان برای قوی شدن

پنجاه‌و‌نهمین مجمع سالیانه‌ی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در دی ماه سال جاری با حضور ریاست محترم جمهور و همراه با رونمایی از سامانه‌ی معاملاتی عملیات بازار باز، برگزار شد. حسن روحانی در این همایش در خصوص ارتباط اقتصاد و سیاست خارجی نکاتی گفت که حاشیه‌ساز شد. وی گفت: «ممکن است کسی بگوید که من به سیاست خارجی کار ندارم، من به دنیا کار ندارم، کاملاً درون‌گرا هستم، داخل دروازه‌هایم هستم و همه‌ی مشکلات اقتصاد را هم حل می‌کنم؛ اما من بلد نیستم! البته اقتصاددان هم نیستم، ولی بلد هم نیستم. اگر اقتصاددانی بلد است، بیاید و به ما بگوید...». ریاست محترم جمهور در این بخش از سخنرانی خود، به‌طور ضمنی اقتصاددانان را به ارائه‌ی راه‌حل در این خصوص دعوت کردند. این موضوع با استقبال اقتصاددانان مختلف، از طیف‌های فکری و سیاسی متفاوت که اتفاقاً «بلد بودند!» مواجه شد و اقتصاددانان، راه‌هایی برای حل مشکلات اقتصادی با اتکا به اصلاح سیاست‌گذاری‌های غلط داخلی ارائه دادند. در این گزارش، راه‌حل‌های این اقتصاددانان را بررسی می‌کنیم.
فرض غلط مسئله!
اما پیش از ورود به راه‌حل‌ها، باید توجه داشت که فرض مسئله غلط است؛ اصلاً اقتصاد ایران هیچ‌گاه با درون‌گرایی مطلق، بستن دروازه‌ها و حل همه‌ی مشکلات اقتصادی، بدون هیچ‌گونه ارتباط با خارج مواجه نبوده؛ چه امروز و چه روز‌های پیش از تصویب برجام. دکتر مجید شاکری –پژوهشگر مالیه‌ی حکمرانی- در پاسخ به «من بلد نیستم» ریاست محترم جمهور با اشاره به اینکه در اوج برجام ال‌سی گشایش شده‌ی سالانه‌ی بانک مرکزی، کمتر از روز‌های قبل از برجام بود. در سال اجرای برجام، رشد شش‌ماهه‌ی بدون نفت زیر یک درصد بود و عدد سرمایه‌ی خارجی جذب‌شده در این سال، کمتر از میانگین سال‌های تحریم بود، نوشت: «فارغ از وضع سیاست خارجی، شما اساساً بلد نیستید»! بنابراین پیش از برجام نیز ما با یک اقتصاد کاملاً بسته مواجه نبودیم.
اکنون نیز وضع اقتصاد ایران، بسته و درون‌گرا نیست. باوجود تشدید تحریم‌ها، آمار‌های گمرک نشان می‌دهد در ۹ ماهه‌ی امسال، صادرات ایران به اتحادیه‌ی اوراسیا ۱۱۶ درصد رشد کرده، رئیس سازمان شیلات می‌گوید: بازار‌های صادراتی کره، چین و اتحادیه‌ی اوراسیا به روی ایران باز است و صادرات گازوئیل ایران نیز در سه‌ماهه پایانی سال ۲۰۱۹ به حدود ۹۵ هزار بشکه در روز رسیده که بیش از ۸۰ درصد نسبت به سه‌ماهه قبلی و حدود ۴ برابر نسبت به سه‌ماهه نخست سال افزایش نشان می‌دهد. این‌ها تنها گوشه‌ای از مراودات اقتصادی ما با کشور‌های دنیا در شرایط تحریم است؛ بنابراین باوجود تحریم‌ها و موانعِ پیش روی تجارت خارجی، فرض «کاملاً درون‌گرا بودن» که ریاست محترم جمهور مطرح کردند برای اقتصاد ایران صادق نیست.
اولاً این فرض که اقتصاد ایران با تحریم امریکا و تبعیت چند کشور اروپایی، کاملاً بسته خواهد شد اصلاً صحیح نیست. در ثانی اگر این فرض غلط را به‌عنوان بدترین اتفاق ممکن بپذیریم، این‌که یک اقتصاد نسبتاً بسته آن‌هم با مختصات اقتصاد ایران امکان رشد اقتصادی نداشته باشد، تحلیلی غلط است.
ردّ یک مبنای نظری
بااین‌وجود، فرض می‌کنیم که حفظ عزت در سیاست خارجی و تأمین منافع منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایجاب می‌کند که برای مدّتی، ارتباط اقتصادی کشور با سایر کشور‌ها به‌طور کامل قطع شود. آیا نمی‌توان دیگر شاهد رشد اقتصادی بود؟! دکتر هادی صالحی اصفهانی –استاد دانشگاه ایلی‌نویز امریکا- این‌طور معتقد نیست. صالحی اصفهانی به کمک این نکته که کره‌ی زمین با سایر کرات، مراوده‌ی اقتصادی ندارد و اگر کره‌ی زمین را به‌مثابه یک کشور در نظر بگیریم، اقتصادش کاملاً بسته است، استدلال می‌کند که، چون مجموع رشد اقتصادی دنیا (رشد اقتصادی کره‌ی زمین به‌مثابه یک کشور) مثبت است، پس می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که امکان رشد اقتصادی برای یک کشور بسته، منتفی نیست. این موضوع خصوصاً برای اقتصاد ایران که بازاری ۸۰ میلیونی و سرمایه‌ی انسانی و فیزیکی بالایی دارد، به‌مراتب بیشتر صادق است. یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های محرّک رشد اقتصادی سرمایه‌گذاری است؛ حال یا این سرمایه باید از خارج تأمین شود یا از داخل. اگر باتجربه‌ی دوران پسابرجام به سرمایه‌ی خارجی نگاه کنیم، نمی‌توان به آن چندان خوش‌بین بود و اگر بر اساس فرض این بخش از گزارش بخواهیم پیش برویم (فرض وجود یک اقتصاد کاملاً بسته)، چاره‌ای نیست جز اینکه فقط به سرمایه‌های داخلی اتکا کنیم. رشد شاخص بورس در دو هفته‌ی گذشته و پرش شاخص آن به ابرکانال ۴۰۰ هزار نشان داده که سرمایه‌های داخلی کاملاً ظرفیت لازم برای تبدیل‌شدن به محرّک رشد اقتصادی را دارا هستند. همچنین جواد صالحی‌اصفهانی –استاد دانشگاه ویرجینیاتک امریکا- معتقد است کمبود کالا‌های وارداتی به رونق تولید داخلی کمک کرده و همین مسئله به ایجاد اشتغال بیشتر منجر شده است؛ بنابراین این نگاه که بسته‌تر‌شدن اقتصاد و تحریم‌ها، رشد اقتصادی را غیرممکن می‌کند، مبنای نظری ندارد.
پیشنهادات سلبی و ایجابی اقتصاددانان
در پاسخ به این فراخوان ضمنی رئیس‌جمهور، ۲۴ اقتصاددان طی نامه‌ای به ایشان ضمن تذکر این نکته که «کثیری از کارآفرینان و کارشناسان کشور تأکید دارند مشکلات اصلی اقتصاد کشور، بیشتر ناشی از سوء مدیریت و تحریم داخلی است نه خارجی»، ۱۰ راهکار برای حل‌ّ مشکلات اقتصاد ایران با تکیه بر داخل و بدون کمک خارجی ارائه کردند. در این ۱۰ راهکار، دو راهکار به‌طور مشخص در حوزه‌ی بهبود فضای کسب‌و‌کار است: یکی از بین بردنِ انحصار در گرفتن مجوز کسب و دیگری ایجاد بازار فروش برای تولیدکنندگان کوچک ایرانی. دو پیشنهاد نیز در باب اصلاح نظام مالیاتی ارائه شده است: شفافیت اطلاعات بانکی جهت جلوگیری از فرار مالیاتی ثروتمندان و تصویب و اجرای قانون مالیات بر عایدی سرمایه. همچنین در این ۱۰ پیشنهاد، جلوگیری از سوداگری بانک‌ها، عادلانه‌کردن توزیع یارانه‌ی بنزین و مهار هزینه‌های زائد سازمان تأمین اجتماعی به‌جای فشار غیرقانونی این سازمان به واحد‌های تولیدی برای تأمین مخارج اشاره شده است. وجه مشترک همه‌ی این ۱۰ راهکار، آن است که بدون نیاز به خارج و تنها بااراده و عزم سیاست‌گذار، می‌توانند انجام شوند. علاوه بر ۱۰ راهکار ایجابی ۲۴ اقتصاددان منتقد دولت، اقتصاددانان حامی دولت نیز راه‌کار‌هایی را به دولت ارائه کردند. ازجمله‌ی این اقتصاددانان پویا ناظران است که در کانال «وقایع اقتصادیه»، نوشت: اگر دولت در فروردین ۹۷ برای دلار قیمت تعیین نمی‌کرد، اگر از سال ۹۸ به بعد سیاست اعطای دلار ۴۲۰۰ تومانی ادامه پیدا نمی‌کرد، اگر با کاهش مجوز‌ها و امضا‌های طلایی، انحصارات فضای کسب‌و‌کار ادامه پیدا نمی‌کرد، اگر به‌تدریج دولت از بازار حامل‌های انرژی خارج می‌شد و درنهایت اگر از سال ۱۳۹۴ به‌تدریج و کم‌کم قیمت بنزین و گازوئیل افزایش پیدا می‌کرد (نه اینکه دفعتاً قیمت بنزین آزاد می‌شد و قیمت گازوئیل به حال خود رها می‌شد)، اکنون وضع اقتصاد چنین نبود؛ و این اقدامات هیچ ربطی به روابط خارجی ندارند!

جمع‌بندی
بنابراین باید توجّه داشت که اولاً این فرض که اقتصاد ایران با تحریم امریکا و تبعیت چند کشور اروپایی، کاملاً بسته خواهد شد اصلاً صحیح نیست. در ثانی اگر این فرض غلط را به‌عنوان بدترین اتفاق ممکن بپذیریم، این‌که یک اقتصاد نسبتاً بسته آن‌هم با مختصات اقتصاد ایران امکان رشد اقتصادی نداشته باشد، تحلیلی غلط است. در نهایت باید توجّه داشت که برای اقتصاد ایران می‌توان دو فهرست ردیف کرد: یک فهرست برای اقداماتی که ربطی به روابط خارجی ندارند و اگر دولت تاکنون آن‌ها را انجام نمی‌داد، حتماً مشکلات اقتصاد ایران به‌مراتب کمتر بود. دوم نیز فهرستی از اقدامات که این‌ها هم وابسته به روابط خارجی نیستند و اکنون روی میز دولت قرار دارند. اقداماتی که با اجرای آن‌ها می‌توان موانع بزرگی را از پیش روی اقتصاد ایران برداشت و رشد اقتصادی مثبت را رقم زد